از پاریس تا تهران؛ تولد یک ایده

کافه‌نوشت: تهرانِ اواخر قاجار در تب‌وتاب تغییر بود؛ از صدای ناقوس مشروطه گرفته تا عبور پرسر و صدای درشکه‌ها در خیابان لاله‌زار. در میانه این آشوب ، جایی میان خیابان باب همایون، در سال ۱۲۸۵ هجری شمسی، نخستین کافه ایران با نامی فرنگی، کافه لقانطه، متولد شد؛ نه فقط به عنوان مکانی برای نوشیدن قهوه، که به عنوان نشانه‌ای از ورود اندیشه غربی، فضایی برای گفت‌وگو، و صحنه‌ای برای نمایش تغییرات اجتماعی در جامعه‌ای سنت‌گرا.

 غلامحسین‌خان مولایی، بنیان‌گذار این کافه، تحصیل‌کرده فرانسه بود و هنگام بازگشت، ایده کافه‌های پاریسی را با خود به تهران آورد. فضای داخلی کافه با میز و صندلی‌های جداگانه، پیشخدمت‌هایی با لباس‌های فرنگی، و منویی شامل قهوه، چای، شیرینی، شربت و بستنی، تجربه‌ای را عرضه می‌کرد که پیش‌تر تنها در گزارش‌های مسافران از اروپا می‌شنیدند. پیشخدمت‌های لقانطه با جلیقه، پاپیون و پیش‌بند سفید سرویس می‌دادند؛ در زمانی که این ظاهر برای تهرانی‌ها بسیار غریب بود.

بعضی از مشتری‌ها فقط برای دیدن این صحنه به کافه می‌آمدند. غلامحسین که در اروپا حقوق خوانده بود، شخصیت عجیبی داشت. او علاوه بر اینکه اولین کافه در ایران را افتتاح کرد، تلاش کرد تا اصول مدرن کافه‌داری اروپایی را مبنای کار قرار دهد. او همچنین از معدود کسانی بود که اولین دستگاه اسپرسوساز را وارد کرد و در محیط عمومی‌اش پخش رادیویی اخبار جنگ جهانی دوم داشت.

وقتی زنان برای اولین بار به کافه رفتند

لقانطه برای نخستین بار در ایران مفهوم«نشستن در مکان عمومی برای گفت‌وگو و وقت‌گذرانی اجتماعی» را نهادینه کرد؛ تجربه‌ای که تا آن زمان یا در اندرونی خانه‌ها و یا در قهوه‌خانه‌های مردانه و سنتی شکل می‌گرفت.

در دوران مشروطه، کافه لقانطه خیلی زود بدل به پاتوق روشنفکران، نویسندگان، شاعران و سیاست‌پیشگان شد. رجال سیاسی، روزنامه‌نگاران و هنرمندان به آن رفت‌وآمد می‌کردند. گفته می‌شود مشروطه‌خواهان و روزنامه‌نگاران برای تبادل خبر و نوشتن مقالات گاهی میزهای لقانطه را به دفتر کار موقت خود تبدیل می‌کردند. در آن روزگار کافه دیگر فقط مکانی برای خوردن نبود؛ مکانی بود برای شکل‌گیری ایده‌ها، مباحثه‌های تند، برنامه‌ریزی برای انقلاب و حتی تولد نشریات مستقل. لقانطه همچنین نخستین فضایی بود که زنان (البته از طبقات خاص و با احتیاط اجتماعی) می‌توانستند در آن حضور یابند؛ نقطه‌ی کوچکی در آغاز یک روند بزرگ.

افتتاح شعبه‌ها یکی پس از دیگری

کافه لقانطه را می‌توان نه‌تنها اولین کافه ایران، بلکه نقطه عطفی در ورود مدرنیته به زیست روزمره شهری دانست. پیش از آن، فضاهای عمومی یا به‌شدت مردانه بودند (قهوه‌خانه‌ها، زورخانه‌ها)، یا خاص طبقات بالا و درباری. لقانطه شکلی از فضای عمومی «بینابینی» را ساخت؛ جایی که طبقه متوسط به آن راه داشت و از فضای سنتی دور شده بود.

موفقیت چشم‌گیر لقانطه، باعث گسترش آن شد. شعبه‌هایی در میدان بهارستان، لاله‌زار و باغ نظامیه (که امروز باغ‌موزه قصر است) افتتاح شدند. برخی از این شعبات حتی نقش‌های خاص‌تری داشتند، مانند شعبه لاله‌زار که بعدها به محل تولید فیلم «آبی و رابی» تبدیل شد، نخستین فیلم صامت ایران.

چرا لقانطه فراموش شد؟

با این حال، با گذر زمان و تغییرات سیاسی، خصوصاً پس از کودتای ۲۸ مرداد  فضای فرهنگی و اجتماعی تهران تغییر کرد. فضای گفتمان‌محور جای خود را به مصرف‌گرایی، سرگرمی محض یا رکود داد. کافه‌ها یکی پس از دیگری تعطیل شدند، و لقانطه هم از این موج در امان نماند. لقانطه در طی سال ها به فراموشی سپرده شد. اگر چه که سال ها محل رفت و آمد هنرمندانی مثل کمال الملک بود با این حال بعد از تعطیلی از خاطره جمعی مردم ایران پاک شد. این کافه نتوانست مانند کافه نادری و گل‌رضاییه تا سال‌ها سر زبان‌ها باشد. با اینکه جز اولین‌ها بود اما ۴۰ سال بعد کمتر کسی این کافه را به یاد می‌آورد. شاید به این دلیل که در دهه‌های بعد، کافه‌هایی مثل نادری، فیروز، و فردوسی جای لقانطه را در ذهن روشنفکران گرفتند. در حالی که کافه نادری با داستان‌ها و خاطرات ادبی زنده ماند، لقانطه در تاریخ‌نگاری معاصر کمتر بازگو شد.

احیای تاریخ: لقانطه دوباره زنده شد

در سال ۱۳۹۶، پس از نزدیک به یک قرن، لقانطه در قالبی جدید و با طراحی برگرفته از مستندات تاریخی، در باغ‌موزه قصر بازگشایی شد. از ظروف قدیمی، پرده‌ها، مبلمان چوبی، گرامافون و پیانوی دوره قاجار گرفته تا منویی سنتی و پیشخدمت‌هایی با لباس‌های تاریخی، تلاش شده تجربه‌ای اصیل از لقانطه بازآفرینی شود. لقانطه جدید اما نتوانست موفق عمل کند. شاید همان فراموشی که قبلا به آن اشاره کردیم باعث شده بود تا عموم مردم لقانطه را یک کافه جدیدالتاسیس قلمداد کنند. اگرچه که از فاکتورهای تاریخی زیادی در این کافه استفاده شده اما گرد ساختگی بودن خودش را نشان می‌دهد. به همین دلیل است که برخی معتقدند لقانطه همان یک قرن پیش به تاریخ سپرده شد اما نامش به عنوان اولین کافه مدرن ایران در یادها ماند.