لیوان‌های یک‌بارمصرف، راحتی یا فاجعه محیط‌زیستی؟

کافه نوشت: تصویر افرادی که لیوان‌های یک‌بارمصرف قهوه در دست دارند و پشت فرمان هستند یا در حال پیاده‌روی‌اند، این روزها در تهران بسیار آشناست. تصویری نسبتاً تازه در شهری که زمانی کافه‌ها با میزهای چوبی، فنجان‌های سرامیکی و گفت‌وگوهای طولانی تعریف می‌شدند، اما امروز تصویر غالب این است: قهوه‌هایی که در لیوان‌های کاغذی یا پلاستیکی یک‌بارمصرف سرو می‌شوند.

این تغییر، تا حد زیادی با موج سفارش‌های بیرون‌بر و سبک زندگی پرشتاب شهری گره خورده است. بسیاری از کافه‌داران می‌گویند مشتریان به ندرت فرصت نشستن دارند و اغلب ترجیح می‌دهند قهوه‌شان را در راه محل کار یا دانشگاه بنوشند. «اگر لیوان یک‌بارمصرف نداشته باشیم، بخش بزرگی از سفارش‌ها رد می‌شود. البته ما فقط برای سفارش‌های بیرون‌بر از این لیوان‌ها استفاده می‌کنیم یا وقتی مشتری خودش بخواهد»،این را یکی از کارمندان جوان کافه دوبار سنایی می‌گوید.

مزیت آشکار این تغییر، سرعت و راحتی است. لیوان‌های آماده، هزینه‌های شست‌وشو و نیروی انسانی را کاهش می‌دهند، صف‌ها کوتاه‌تر می‌شوند و مشتری بدون نگرانی از بازگرداندن فنجان، نوشیدنی‌اش را با خود می‌برد. برخی کافه‌ها هم استفاده از این لیوان‌ها را بهداشتی‌تر می‌دانند. خانم اسماعیلی از مجموعه «جی کافه» می‌گوید: «مبنای کار ما سرو نوشیدنی و خوراکی بیرون‌بر است. بنابراین از لیوان‌ها و ظروف یک‌بارمصرف باکیفیت استفاده می‌کنیم. حتی داخل سالن هم همان‌ها را سرو می‌کنیم چون به نظر ما بهداشتی‌تر هستند».

تجربه‌ای که کم‌رنگ می‌شود

اما روی دیگر ماجرا کمتر دلپذیر است. دوستداران قهوه معتقدند نوشیدن اسپرسو یا لاته در لیوان کاغذی تجربه‌ای بی‌روح است. «بافت، دما و حتی عطر قهوه وقتی در فنجان سرامیکی یا چینی سرو شود متفاوت است. لیوان‌های یک‌بارمصرف همه این ظرافت‌ها را از بین می‌برند.» این را آیدا یک مشتری ثابت کافه نشینی می‌گوید.

تهدیدهای پنهان برای سلامت

ظروف و قاشق و چنگال‌های یک‌بارمصرف به دلیل سهولت استفاده، با استقبال گسترده‌ای روبه‌رو شده‌اند. اما استفاده از این ظروف علاوه بر تولید پسماند، مخاطرات زیست‌محیطی و سلامت انسان را نیز به همراه دارد. بر اساس مقاله‌ای در ژورناال علمی  Chemosphere:«نوشیدنی‌های داغ مانند قهوه و چای باعث رهاسازی ذرات ریزپلاستیک و ترکیبات شیمیایی از پوشش‌های داخلی یا پلاستیک‌های تک‌مصرف می‌شوند. مقدار و پیامدهای دقیق در بلندمدت هنوز موضوع پژوهش است، اما وجود ذرات و اجزاء شیمیایی روشن شده است».

ریزپلاستیک‌ها می‌توانند طیف گسترده‌ای از مشکلات سلامت ایجاد کنند، از جمله دیابت، اختلال در سیستم غدد درون‌ریز، بیماری‌های قلبی-عروقی، مشکلات ریوی و رشد و تولیدمثل. ذرات پلیمری کوچک می‌توانند از روده به سیستم گردش خون منتقل شده و در بافت‌های مغز، کبد و کلیه تجمع کنند.

همچنین دریافت بیش‌ازحد فلوراید، که ممکن است از طریق لیوان‌های کاغذی هم وارد بدن شود، برای سلامت انسان مضر است. بر اساس آمار جهانی، حدود ۲۰۰ میلیون نفر از درجات خفیف تا شدید فلوروزیس دندانی یا اسکلتی رنج می‌برند.

بحران پسماند و محیط‌ زیست

مسئله محیط‌زیست نیز برجسته است. بر اساس آمار غیررسمی، صدها هزار لیوان یک‌بارمصرف هر روز تنها در کافه‌های تهران مصرف می‌شود. بخش زیادی از آن‌ها بازیافت نمی‌شوند و سر از زباله‌های شهری درمی‌آورند. فعالان محیط‌زیست هشدار می‌دهند که این روند می‌تواند به بحرانی تازه در مدیریت پسماند منجر شود.

این روزها لیوان‌های کاغذی حسابی زیر ذره‌بین هستند. هرچند ظاهرشان ساده و بی‌ضرر به نظر می‌رسد، اما واقعیت این است که آن‌ها تنها برای یک‌بار استفاده طراحی شده‌اند و بعد باید به سطل زباله بروند.

به گزارش موسسه Recycle Coach تورنتو، برآوردها نشان می‌دهد سالانه نزدیک به نیم تریلیون لیوان یک‌بارمصرف در جهان مصرف می‌شود؛ یعنی چیزی حدود هفتاد لیوان برای هر نفر روی کره زمین. برای رعایت اصول بهداشتی، اغلب این لیوان‌ها از چوب تازه (نه کاغذ بازیافتی) ساخته می‌شوند؛ یعنی مستقیماً به قطع درختان وابسته‌اند. همین نکته کافی است تا پایداری آن‌ها زیر سؤال برود.

اما مشکل فقط قطع درختان نیست. برخلاف تصور رایج، این لیوان‌ها قابل بازیافت هم نیستند. دلیلش این است که سطح داخلی‌شان با لایه‌ای نازک از پلاستیک (حدود پنج درصد حجم لیوان) پوشیده شده تا بتوانند مایعات را بدون نشتی نگه دارند. همین لایه پلاستیکی مانع بازیافت کاغذی می‌شود و در نتیجه بیشتر لیوان‌های کاغذی در نهایت سر از دفن زباله یا زباله‌سوزها در می‌آورند.

راهکار ساده، استفاده از لیوان‌های چندبارمصرف است. برخی شهرها مانند فرایبورگ آلمان، سیستم «فرایبورگ کاپ» را راه‌اندازی کرده‌اند: لیوان‌های مقاوم پلاستیکی که با پرداخت یک یورو امانت گرفته می‌شوند و پس از استفاده به هر کافه مشارکت‌کننده بازگردانده می‌شوند. حتی شرکت‌های بزرگی مانند استارباکس نیز در تلاش برای توسعه لیوان‌های قابل بازیافت و کمپوست‌پذیر هستند.

در تهران، برخی کافه‌ها برای کاهش مصرف آب و بحران خشکسالی، به استفاده از لیوان‌های یک‌بارمصرف روی آورده‌اند. یکی از کافه‌داران خیابان ولیعصر می‌گوید: «کارگران بخش ظرفشویی خیلی آب مصرف می‌کردند و هیچ آموزش و تذکر اثر نداشت. نهایتاً تصمیم گرفتیم لیوان‌های یک‌بارمصرف را جایگزین کنیم».

پایان باز

کافه‌داران در میانه فشار تقاضای مشتری و دغدغه‌های زیست‌محیطی گرفتار شده‌اند. برخی با معرفی لیوان‌های چندبارمصرف یا ارائه تخفیف برای مشتریان ماگ شخصی تلاش می‌کنند تعادلی ایجاد کنند، اما این تلاش‌ها هنوز فراگیر نشده است.

برای شهری که کافه‌هایش زمانی نماد فرهنگ گفت‌وگو و معاشرت بودند، رواج لیوان‌های یک‌بارمصرف بیش از آنکه نشانه راحتی باشد، تصویری از شتاب‌زدگی و تغییر سبک زندگی است. پرسشی که باقی می‌ماند این است: آیا تهران می‌تواند بین سرعت و تجربه، راحتی و پایداری، انتخابی متعادل پیدا کند؟