تفاله قهوه، ثروتی که دور ریخته می‌شود

کافه‌نوشت: هر روز، هزاران کیلو تفاله قهوه در کافه‌های ایران به سطل زباله می‌رود؛ همان ماده‌ای که در ترکیه به کود گران‌قیمت تبدیل می‌شود، در مالزی از آن به سوخت زیستی می‌رسند و در آلمان به عینک و کفش تبدیل می‌شود. اما سرنوشت آن در ایران چیست؟

تفاله قهوه چیزی نیست که بتوان از آن دوباره استفاده کرد، یعنی عصاره‌گیری مجدد از آن عملا منسوخ است و نمی‌توان مانند چای، یک بار دیگر از آن استفاده کرد. به همین دلیل است که تقریبا در تمام کافه‌ها، از تفاله خشک شده قهوه برای پر کردن زیرسیگاری‌ها استفاده می‌شود. اما در بسیاری نقاط دنیا، زیرسیگاری یا سطل زباله، آخرین مسیری نیست که تفاله‌های قهوه طی می‌کنند. در حال حاضر نمونه‌های زیادی از کافه‌های زنجیره‌ای بزرگ، شهرداری‌ها یا دانشگاه‌ها و استارت‌آپ‌هایی در دنیا وجود دارند که به راه‌حل‌های پایداری برای استفاده مجدد از تفاله‌های قهوه رسیده‌ و در حال اجرای آن هستند. اما با وجود گسترش فرهنگ کافه‌نوشی و کافه‌نشینی در کشور، جستجوها برای رسیدن به طرح یا مطالعه‌ای جهت استفاده دوباره از تفاله قهوه در ایران، بی‌نتیجه می‌ماند.

ثروتی که به سطل زباله ریخته می‌شود

بررسی‌های «کافه‌نوشت» نشان می‌دهد با توجه به واردات بیش از ۵۰ هزار تنی دانه سبز قهوه به کشور، سالانه بیش از ۲۰ هزار تُن تفاله قهوه در ایران دور ریخته می‌شود. این میزان معادل ۲۰ استخر المپیک پر از ماده‌ای است که می‌تواند خاک‌های خشک کشور را احیا کند یا برای تولیدات ساختمانی، بهداشتی یا بسیاری محصولات دیگر از آن استفاده کرد.

در دنیا پژوهش‌های زیادی بر روی روش‌های استفاده از تفاله‌های قهوه انجام شده است. در برخی کشورها مانند بریتانیا، این پژوهش‌ها به پروژه‌هایی اجرایی تبدیل شده‌اند که در نوع خود در دنیا بسیار تاثیرگذار بوده‌اند. یا مثلا بسیاری از شعبه‌های استارباکس، تفاله‌های قهوه را در بسته‌بندی‌هایی مخصوص تحویل مشتریان می‌دهند تا به عنوان کود از آنها استفاده کنند.

اما آرتور کی یکی از موفق‌ترین افراد در زمینه بازیافت تفاله‌های قهوه بوده است. او دانشجوی معماری بود که در سال ۲۰۱۳ بعد از حضور در پروژه احداث نوع خاصی از کافه ( کافه چرخه‌ای، نوعی واحد خدماتی که تلاش می‌کند هیچ پسماندی نداشته باشد و همه چیز را در یک چرخه‌ی داخلی مصرف و بازیافت کند) متوجه حجم عظیمی از تفاله‌های قهوه شد که در روز دور ریخته می‌شوند. حتی لایه‌ی روغنی روی سطح قهوه‌ی سردش نیز نظر او را جلب کرد و به ذهنش رسید که این تفاله‌ها می‌توانند منبع سوخت باشند. پس تحقیق کرد، تیمی از متخصصان را گرد هم آورد و نتیجه آن شد که این شرکت امروز توان بازیافت ۵۰ هزار تن تفاله قهوه در سال را دارد.

این میزان یعنی این شرکت این توانایی را دارد که تفاله یک فنجان از هر ۱۰ فنجان قهوه‌ای که در بریتانیا نوشیده می‌شود را بازیافت کند. حالا شرکت بریتانیایی Bio-bean بهترین مثال در زمینه بازیافت تفاله‌ قهوه در دنیا است. این شرکت تجربه همکاری با بسیاری از کافه‌های بریتانیا را داشته تا باقی‌مانده‌ی قهوه‌ی آنها را جمع‌آوری و از طریق آنها ماده‌ی Inficaf (نوعی ماده خام برای نوآوری در محصولات پایدار)، عصاره‌ی طبیعی طعم قهوه برای صنایع غذایی و نوشیدنی و سوخت‌های جامد (بریکت/هیزم فشرده) تولید کند.

تمام این فعالیت‌ها علاوه بر درآمدزایی، با کمک به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای مضر مانند متان منجر به توجه ویژه به محیط‌زیست، تغییر رفتار و گردش اقتصاد می‌شود.

با در نظر گرفتن این تجربه در انگلیس، به نظر می‌رسد اجرای چنین طرح‌هایی در ایران بازدهی اقتصادی داشته باشد. اما با وجود تجربه های جهانی و برخی پژوهش‌های خارجی که مشخصا بر روی ایران انجام شده است، آنطور که ابوعلی گلزاری، متخصص مدیریت پسماند و مدرس دانشگاه به «کافه‌نوشت» می‌گوید، در ایران هیچ فعالیت قابل اشاره‌ای در این زمینه انجام نشده است در حالیکه با توجه به حجم بالای تولید تفاله قهوه در ایران، بازیافت این ماده می‌تواند هم برای محیط‌زیست و هم برای فعالان این حوزه با نتایج مثبتی همراه باشد.

از جمله پژوهش‌هایی که در رابطه با ایران و بازیافت تفاله قهوه انجام شده، از سوی دانشگاه واگنینگن هلند (Wageningen University & Research)  در سال ۲۰۲۲ بوده است. در این پژوهش مشخصا به این موضوع اشاره شده است که تفاله قهوه می‌تواند به کاهش شوری خاک در مناطق خشک مانند ایران کمک کند. مهمترین خلاصه این تحقیق این است که «تفاله قهوه به عنوان یک ماده زائد ارزان‌قیمت، پتانسیل بالایی برای احیای خاک‌های شور در مناطق خشک دارد، اما نیاز به مدیریت دوز و ترکیب با سایر اصلاح‌کننده‌های خاک دارد.»

بازیافت تفاله قهوه

مالزی و ترکیه، پرچم‌داران بازیافت تفاله قهوه

الگوبرداری از کشورهایی که در زمینه بازیافت تفاله قهوه اقدامات صنعتی و تجاری انجام داده‌اند، می‌تواند روشنگر راهی باشد که با توجه به حجم زیاد تفاله قهوه در ایران، احتمالا بتوان از آن الهام گرفت. در ترکیه و مالزی، استفاده از تفاله قهوه به سطح نیمه صنعتی و تجاری رسیده و پروژه‌های خلاقانه‌ای در زمینه بازیافت این ماده در حال اجرا است. برای مثال شهرداری استانبول از سال ۲۰۲۱، تفاله قهوه را از کافه‌های زنجیره‌ای جمع‌آوری و به کمپوست تبدیل می‌کند. این کود در پارک‌های عمومی و باغ‌های محلی استفاده می‌شود.

شرکت BioEnergy هم در ازمیر، تفاله را به همراه پسماند غذایی به انرژی تجدیدپذیر تبدیل می‌کند. در این روش از هر تن تفاله ۱۵۰ مترمکعب بیوگاز تولید می‌شود. استفاده از تفاله قهوه به عنوان بستری برای تولید قارچ نیزیکی از راهکارهایی است که در دنیا به عنوان روشی قابل قبول مورد استفاده قرار می‌گیرد. در ترکیه نیز در شهر آنتالیا از تفاله به عنوان بستر رشد قارچ دارویی استفاده می‌کنند.

مالزی نیز از کشورهایی است که در زمینه بازیافت تفاله قهوه اقدامات موثری انجام داده است. پروژه‌های دولتی، دانشگاهی و فعالیت‌های استارتاپی زیادی در این کشور در حال انجام است. از جمله برنامه Zero Waste در کوالالامپور که بر اساس آن کافه‌های زنجیره‌ای مانند OldTown White Coffee موظف به تحویل تفاله قهوه به مراکز بازیافت هستند. تبدیل تفاله‌های قهوه به ذغال زیستی (Biochar) برای بهبود خاک مزارع نخل روغنی نیز از دیگر پروژه‌های در حال اجرا در مالزی است.

تولید کود، آنزیم‌های پاک‌کننده، تولید نانوالیاف برای فیلترهای هوا و استخراج روغن از تفاله قهوه برای ساخت ضدآفتاب طبیعی از دیگر روش‌هایی است که برای بازیافت تفاله‌های قهوه در مالزی از آن استفاده می‌شود.

در ایران چه کار می‌شود کرد؟

با وجود تولیدات متنوعی که از تفاله قهوه به دست می‌آید، از معدود کارهای عملیاتی که در این زمینه در ایران انجام شده است در سال ۱۴۰۴ و از سمت شهرداری اصفهان بوده است. کمپین «تفاله، زباله نیست» با هدف استفاده‌ بهینه شهروندان اصفهانی از تفاله چای و قهوه برای تولید کودگیاهی برای درختان، گل‌ها و باغچه‌ها راه‌اندازی شد. یکی از اهداف این کمپین جدا کردن تفاله‌های چای و قهوه از زباله‌های تر و استفاده دوباره آنها بود که البته نتیجه‌ای از اثرگذاری این کمپین منتشر نشده است.

در کنار جای خالی فعالیت‌های ارگان‌های دولتی مثل شهرداری‌ها، دانشگاه‌ها و استارت‌آپ‌ها در زمینه جمع‌آوری تفاله‌های قهوه و بازیافت آن، هیچ برنامه مشخصی نیز از سوی کافه‌ها، چه کافه‌های کوچک محلی و چه کافه‌های زنجیره‌ای بزرگ در این رابطه مشاهده نمی‌شود. در گفتگو با باریستاهای فعال در چند کافه زنجیره‌ای در تهران، به این نتیجه رسیدیم که آنها تمام تفاله‌های قهوه تولید شده در روز را دور می‌ریزند یا در بهترین حالت از این تفاله‌ها را برای پر کردن زیرسیگاری‌‌ها استفاده می‌کنند.

در ایران قوانین تشویقی، استفاده از فناوری‌های ساده و فرهنگ‌سازی از راهکارهایی هستند که با تکیه بر آنها می‌توان به بازیافت تفاله‌های قهوه امیدوار بود. برای مثال معافیت مالیاتی برای کافه‌های مشارکت‌کننده، استفاده از دستگاه‌های تولید کمپوست ارزان قیمت و آموزش به مشتریان برای تحویل گرفتن تفاله‌های قهوه و استفاده خانگی از آنها روش‌هایی هستند که می‌تواند استفاده دوباره از تفاله قهوه را فراگیر کند.